اردوغان، ایاصوفیه و احیای امپراتوری عثمانی!
رییس‌جمهور ۶۶ساله ترکیه در جدیدترین ماجراجویی‌اش فرمان تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد را امضا کرد و این شعر فارسی سلطان محمد فاتح هنگام فتح قسطنطنیه (استانبول کنونی) را خواند:
بوم نوبت می زند بر طارم افراسیاب
پرده‌داری می کند در قصر قیصر عنکبوت
این فرمان که دو روز قبل (جمعه) به‌دنبال رأی دیوان عالی اداری این کشور صادر شد، حواشی بسیاری داشته است؛ اقدامی که می‌تواند به چالشی جدی در روابط ترکیه با اروپا و حتی در سطحی وسیع‌تر در روابط جهان اسلام با جهان مسیحی تبدیل شود.
برخی مقامات و نهادهای سیاسی و مذهبی مهم دنیا به این اقدام ترکیه اعتراض کرده‌اند؛ از جمله یونسکو، وزارت امور خارجه فرانسه، وزارت امور خارجه امریکا، اتحادیه اروپا و کلیسای ارتدوکس روسیه. چندی پیش نیز یونان؛ همسایه ترکیه قرائت قرآن در ایاصوفیه را باعث جریحه‌دارشدن احساسات مسیحیان دانسته بود. همچنین مخالفان داخلی رییس‌جمهور ترکیه این اقدام وی را پوپولیستی و برای انحراف افکار عمومی نسبت به مشکلات اقتصادی این کشور ارزیابی می‌کنند. در مقابل بسیاری از اسلام‌گراهای به‌ویژه رادیکال داخل ترکیه و نیز دیگر کشورهای اسلامی، از این اقدام اردوغان ابراز خوشحالی و آن را ستایش کرده‌اند؛ خاصه آن‌که اردوغان در جدیدترین پیامش در توییتر نوشته: «احیای مجدد ایاصوفیه؛ نویدی است بر آزادی مسجد الأقصی».
مقامات ترکیه در پاسخ به اعتراضات و انتقادات مطرح‌شده مدعی‌اند که این مسأله از شؤون داخلی این کشور است؛ ادعایی که حتی از نقطه‌نگاه مناسبات بین‌الملل نیز قابل خدشه است؛ چراکه ایاصوفیه جزو میراث جهانی در یونسکو ثبت شده است. طبق نظر این نهادِ زیرمجموعه سازمان ملل، هرگونه تغییر کاربری در این بنای تاریخی باید به اطلاع این سازمان برسد تا در صورت نیاز در کمیته میراث جهانی بررسی شود.
ایاصوفیه در سال ۵۳۷ میلادی به‌عنوان یک کلیسای اسقفی ارتدوکس در دوران امپراتوری بیزانس ساخته شد و تا قرن‌ها از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین کلیساهای مسیحیان جهان بود. در سال ۱۴۵۳ میلادی بعد از شکست صلیبیون به‌دست مسلمانان در زمان سلطان محمد فاتح، ایاصوفیه به مسجد تبدیل شد. نهایتاً در دولت سکولار مصطفی کمال آتاترک(پدر ترکیه نوین)، کاربری آن از مسجد به موزه تغییر یافت.
اقدام رییس‌جمهور ترکیه در بازگشت کاربری این بنا به مسجد، دربرگیرنده پرسش‌های مهمی است؛ آیا اردوغان به‌دنبال احیای امپراتوری عثمانی است؟ تبعات اقداماتی از این دست در روابط ترکیه با غرب چه خواهد بود؟ تکلیف سکولاریسم، این میراث بزرگ آتاتورک (به زعم طرفداران کمالیسم) چه می‌شود؟
اما مروری اجمالی بر زندگی اردوغان و فعالیت‌ها و اقدامات مهم وی در طول دوران سیاست‌ورزی‌اش به‌ویژه در دوران ریاست‌جمهوری نشان می‌دهد که وی برای تداوم، گسترش و تعمیق قدرتش در چارچوب استراتژی راهبردی «نوعثمانی‌گری» از هیچ اقدام هرچند عجیب و غیرمترقبه‌ای فروگذار نمی‌کند. در زیست سیاسی چنین سیاستمدارانی معمولاً رفتارهای ضد و نقیض و وضعیت‌های پارادوکسیکال نیز دیده می‌شود. اردوغان هم شهروند افتخاری تهران است و هم اولین مسلمانی است که جایزه کمیته امریکایی یهودیان را دریافت کرده (در اولین سفرش به‌عنوان نخست‌وزیر ترکیه به امریکا). از مصافحه زن و مرد دفاع می‌کند و آن را یک عادت اجتماعی و پذیرفته‌شده می‌داند و در عین حال مخالف برابری زن و مرد است. از یک‌سو برای عضویت ترکیه در ناتو و اتحادیه اروپا تلاش می‌کند و از سوی دیگر می‌گوید: «بیگانگان تنها در پی پول و ثروت مسلمان‌ها هستند. غربی‌ها خود را دوستان ما جلوه می‌دهند اما آرزوی مرگ ما را دارند» (۲۷ نوامبر ۲۰۱۴). بر دموکراسی تأکید می‌کند، اما آزادی شبکه‌های اجتماعی را تاب نمی‌آورد. خود را یک نواندیش مسلمان می‌داند ولی از مهم‌ترین حامیان اولیه داعش بوده است.
اگر اقدام اخیر رییس‌جمهور ترکیه مبنی بر تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد حرکتی در چارچوب نوعثمانی‌گری و سودای اردوغان برای احیای امپراتوری عثمانی باشد، می‌تواند عواقب ناخوشایندی را رقم بزند. اقداماتی ازین دست در منطقه حساس خاور میانه و در شرایط ملتهب فعلی و به‌ویژه با وجود قدرت‌های دیگری که برخی از آنها نیز در حافظه تاریخی‌شان سابقه امپراتوری دارند، جز فراهم‌کردن بستر برای فتنه‌سازی فرقه‌ای - مذهبی ثمره‌ای ندارد. به نظر می‌رسد حمایت اردوغان از داعش نیز مبتنی بر تلاش وی برای احیای خلافت بوده و از این نظر با داعش هم‌رأی بود.
ترکیه کشوری دموکراتیک و رجب طیب اردوغان نیز رییس‌جمهور منتخب مردمی است؛ اما به قول تیموتی اسنایدر در کتاب «استبداد؛ بیست درس از قرن بیستم» دموکراسی‌ها نیاز به مراقبت دارند و نباید فراموش کنیم که نازیسم و فاشیسم از دل دموکراسی‌های غربی بیرون آمدند.
(این مطلب در کانال تلگرامی راوی منتشر شده است)
